اتفاقی که به طور عمومی در جهان امروز افتاده و روز به روز هم بر دامنة آن افزوده می شود، تحول از دیپلماسی رسمی به دیپلماسی عمومی و افزایش نقش دیپلماسی عمومی در معادلات، مبادلات و تعاملات جهانی است.
دیپلماسی عمومی در عرصه های امنیت، سیاست، اقتصاد و فرهنگ، جایگاه ویژه ای پیدا کرده است. البته این تحول، نه خیلی جدید است و نه خیلی قدیمی. به این معنی که در طول زمان، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، دیپلماسی عمومی جایگاه ویژه ای پیدا کرده است. اما خود دیپلماسی عمومی هم در حال تحول است. دیپلماسی عمومی از یک وضعیت تبلیغات سیاسی صرف، به یک وضعیت تعامل متقابل، تغییر ماهیت داده است. در گذشته وقتی صحبت از دیپلماسی عمومی می شد، تمرکز دولت ها روی تبلیغات سیاسی یا پروپاگاندا در رادیو و روزنامه هایی بود که خودشان منتشر می کردند تا بتوانند روی مخاطبان اثرگذار باشند. بنابراین اگر دیپلماسی عمومی را به این معنی در نظر بگیریم که یک دولت در عرصة خارجی، در بین مردم دولت هدف اثر می گذارد تا به واسطة آن، تغییر رفتار در دولت پیدا شود؛ گام نخست دیپلماسی عمومی، تبلیغات سیاسی بوده و هست.
می دانیم که در دوران گذشته به ویژه در دوران جنگ سرد، شیوة تبلیغات سیاسی و پروپاگاندا در دیپلماسی عمومی بیشتر روی رادیوها تمرکز داشت که به روش های مختلف در دنیا فعالیت می کردند مانند رادیو آزاد که اساسا در اروپا پخش می شد و در ایران نیز رادیوهای مختلفی علیه دولت ها یا به نفع دولت دیگر فعالیت می کردند. اما به مرور زمان این وضعیت از حالت گوینده و شنوندة صرف خارج شد و به عرصة تعامل رسید. در عصر حاضر نیز با آمدن شبکه های اجتماعی در فضای مجازی، این وضعیت گسترش ویژه ای پیدا کرده است. به این صورت که وقتی گوینده حرفی می زند، همزمان می تواند بازتاب حرف خودش را بگیرد و دوباره پاسخی بدهد به آن بازخوردی که از حرف خودش داشته است؛ بنابراین به صورت متقابل ما شاهد عرصة نوینی در شبکه های اجتماعی هستیم.
با توجه به عرصة شبکه های اجتماعی، اصطلاح تازه ای به نام «دیپلماسی دیجیتال» مطرح شده است. درحالی که «دیپلماسی دیجیتال» شیوة جدیدی از دیپلماسی نیست؛ بلکه دیجیتال هم یک ابزار برقراری ارتباطات مانند رادیو، تلویزیون و صنعت چاپ و انتشار روزنامه و سایر نشریات البته در فضای مجازی است. بر همین اساس می توان گفت که «دیپلماسی دیجیتالی» استفاده دیپلمات ها و سیاستمداران از ابزار دیجیتالی و فضای مجازی به منظور برقراری ارتباطات دوسویه و چندسویه برای اطلاع رسانی و تاثیرگذاری بر افکار عمومی جهانی است.
وقتی شبکه های اجتماعی پدید آمدند، مراحل مختلفی را طی کردند. یعنی از یک شبکه اجتماعی به عنوان گروه های کوچک تر، به مرور تبدیل به شبکه های اجتماعی باز شدند؛ زیرا در فضای مجازی هم شبکه های اجتماعی بسته وجود دارد و هم شبکه های اجتماعی باز. شبکه های اجتماعی بسته یا معاشرتی مانند فیس بوک از تعداد محدود کاربران تشکیل شده که صرفا یک سلسله اطلاعات را بین خودشان به مشارکت می گذارند؛ اما در شبکه های اجتماعی باز یا رسانه ای مانند توییتر با قرار دادن تنها یک موضوع، ناگهان می توان با مخاطبان بیشتری ارتباط برقرار کرد. ما در ایران با شبکه های اجتماعی مانند فیس بوک، اینستاگرام و توییتر بیشتر آشنا هستیم، درحالی که در فضای مجازی، شبکه های اجتماعی بسیاری در سطوح جهانی یا ملی فعال هستند. البته باید به این نکته هم پرداخت که اکنون شبکه های اجتماعی در فضای مجازی به گونه ای دنیای واقعی را بین خودشان تقسیم می کنند. در مقطعی از تاریخ معاصر گفته می شد که کارتل ها و تراست ها بازارها را بین خودشان تقسیم می کنند و اکنون گفته می شود که شبکه های اجتماعی از طریق فضای مجازی افکار عمومی دنیا را بین خودشان تقسیم می کنند.
بر این اساس وقتی یک دیپلمات چه در سطح پایین و چه در بالاترین سطوح می خواهد در محیطی اثرگذار باشد و باید در آن فن و دانش دیپلماسی را به اجرا دربیاورد، نیاز به ابزارهای مختلفی دارد. در زمان های نه چندان دور استفاده از اعم رسانه های گروهی و مصاحبه های رادیو و تلویزیونی مطرح بود. اما اکنون دیپلمات ها می توانند از طریق شبکه های اجتماعی هم اثرگذار باشند. البته اگر بخواهیم شبکه های اجتماعی را به لحاظ اثرگذاری عمومی تر مشاهده کنیم، به نظر می رسد امروزه توییتر برای اینکه یک رسانه اجتماعی باز است نقش و اثر گذاری بالاتری دارد. البته نباید فراموش کرد که رسانه های اجتماعی باز مانند توییتر به تنهایی اثر گذار نیستند، بلکه افراد یا دیپلمات هایی که می توانند از این ابزار دیجیتالی دوسویه و چندسویه به درستی استفاده کنند، اثرگذار هستند. یعنی هم یک فرد عادی می تواند توییت کند و هم یک شخصیت مهم شناخته شدة بین المللی. ولی مشاهده می کنیم که وقتی یک شخصیت اثرگذار بین المللی توییت می کند، ناگهان موجی در توییتر ایجاد می کند؛ بنابراین باید این موضوع را در نظر داشته باشیم که این شبکه های اجتماعی نیستند که تحولات را به وجود می آورند، بلکه شبکه های اجتماعی این امکان را به استفاده کنندگان خودشان می دهند تا ارتباطات مهمی را در شبکه های اجتماعی برقرار کنند و اطلاعاتی را توزیع کرده و به مشارکت همگانی در سطح جهانی بگذارند. درنهایت آنچه اکنون مطرح است، این است که در عرصه بین المللی یک دیپلمات خوب و ورزیده کسی است که همزمان بتواند از همة ابزارها ازجمله از شبکه های اجتماعی برای منافع کشور خودش استفاده کند.
اتفاق دیگری که در عرصه دیپلماسی و نه در شبکه های اجتماعی می افتد و درعین حال اثرگذار است، افزایش نقش رهبران کشورها و افراد غیردیپلمات در عرصة دیپلماسی است. پیش از آغاز فعالیت شبکه های اجتماعی، فقط دستگاه های وزارت خارجه بودند که دیپلماسی کشورها را نمایندگی می کردند، ولی در عصر فضای مجازی مشاهده می کنیم که روسای جمهور کشورها، سایر وزرا و همچنین نمایندگان پارلمان ها هم وارد عرصة دیپلماسی شده اند. درواقع می توان گفت که استفاده غیردیپلمات ها از ابزار جدید دیجیتالی برای پیشبرد اهداف دیپلماتیک، اتفاق جدیدی است که ما در زمان حاضر شاهد آن هستیم. در حقیقت مشاهده می کنیم که رهبران کشورها، روسای جمهور، رهبران پارلمان ها، رهبران احزاب و گروه های ذی نفوذ به شکل گسترده ای از ابزار رسانه اجتماعی «توییتر» برای بیان مطالب و اثر گذاری در محیط خودشان استفاده می کنند.
بنابراین در جمع بندی نهایی این گفتار می توان گفت که به طور کلی شبکه های اجتماعی در فضای مجازی و به طور خاص رسانه های اجتماعی دیجیتالی، ابزارهای ارتباطی نوینی هستند که نحوة استفاده از آن ها توسط دیپلمات ها مشخص می شود. در نتیجة تحولاتی هم که در عرصة دیپلماسی اتفاق افتاده، این تحولات موجب اثرگذاری متقابل بین شبکه های اجتماعی و دیپلماسی شده است.